Botime Dudaj

Mbase nuk është gjëja më domethënëse, për një shkrimtar që shkruan kryesisht romane, të pohojë faqazi se i duket gjithë sa herë tejet e çuditshme jo vetëm të shkruajë, por edhe të lexojë romane. Jemi mësuar me këtë gjini hibride dhe elastike prej së paku treqind e nëntëdhjetë vjetësh, që kur në qytetin tim të lindjes, në Madrid, doli më 1605 pjesa e parë e Don Kishotit, dhe jemi mësuar tashmë në atë shkallë, sa e gjykojmë si diçka krejt të natyrshme përfilljen për të hapur një libër dhe të fillojmë të lexojmë atë çka nuk e fshehim se është një trillim, diçka që nuk ka ndodhur, dua të them, diçka që nuk ka zënë vend brenda realitetit. Filozofi rumun, Cioran-i, që ndërroi jetë kohët e fundit, shprehej se nuk lexonte romane pikërisht për këtë arsye: duke qenë se në botë kanë ndodhur sa e sa gjëra, e kishte të pamundur të vramendej për gjërat që nuk kanë ndodhur kurrë një herë; parapëlqente librat me kujtime, autobiografitë, ditarët, letërkëmbimet dhe librat e Historisë. Nëse e vështrojmë hollë-hollë, ndoshta Cioran-i nuk e kishte asfare gabim, madje ndoshta është paksa e pashpjegueshme se si njerëz në moshë madhore dhe pak a shumë të vetëdijshëm grishen t’i jepen një rrëfimtarie për të cilën e dinë qysh në krye të herës se fjala është për një trillim. Ndërkaq, e tërë kjo shfaqet akoma edhe më e çuditshme nëse mbajmë parasysh faktin se librat e kohëve tona mbartin në kopertinë, në mënyrë qartësisht të dukshme, emrin e autorit, shpeshherë edhe fotografinë e tij dhe një shënim biografik në një nga mëngët e brendshme të këmishës së kopertinës, ndonjëherë edhe një kushtim apo një citim, dhe e dimë fare mirë se e tërë kjo është ende e atij autori dhe jo e rrëfimtarit. Duke nisur nga një faqe e caktuar, sikur përmes kësaj faqeje të ngrihej sipari i një skene teatrore, bëjmë sikur e harruam tërë sa për të cilën ishim në dijeni dhe priremi të mbajmë vesh një tjetër zë në vetë të parë apo të tretë, të cilin gjithsesi e dimë se është zëri i atij shkrimtari, i ndërveshur apo i maskuar. Çfarë është, vallë, ajo që na e jep këtë aftësi për të bërë kinse? Përse vijojmë të lexojmë romane, përse vijojmë t’i çmojmë, t’i shohim seriozisht, madje deri edhe t’i vlerësojmë me çmime, në një botë gjithnjë e më pak naive?

Duket një gjasë e vërtetë se meshkujt – dhe mbase femrat akoma edhe më tepër – kanë nevojë për njëfarë doze trillimi, kanë nevojë për përfytyrimin, dua të them, se sa thjesht dhe vetëm për tërë sa ka ndodhur apo tërë sa është reale. Nuk e gjykoj të udhës të shtyhem deri aty sa të përdor shprehje që më tingëllojnë si tepër bajate, apo si kitsch, të tilla si pohimi se qenia njerëzore ka nevojë të “ëndërrojë” apo të “largohet nga përditshmëria e vet” (këtë të fundit, e parë me sy të keq gjatë viteve shtatëdhjetë, po e përmend thjesht kalimthi). Personalisht prirem të besoj se ka nevojë njohja e së mundshmes, dhe jo thjesht dhe vetëm e vërteta, gjasat, hamendjet dhe dështimet, dhe jo thjesht dhe vetëm faktet, tërë sa u anashkalua dhe tërë sa mund të kishte qenë, dhe jo thjesht dhe vetëm tërë sa ishte. Sa herë flasim për jetën e një burri apo një gruaje, sa herë përvijojmë një skicë apo një përmbledhje të kësaj jete, sa herë që rrëfejmë një histori apo një biografi të tyre, në një fjalor, në një enciklopedi, në një kronikë apo thjesht duke folur mes miqsh, zakonisht priremi të rrëfejmë tërë sa ai burrë apo grua ka arritur në jetë, që do të thotë shprehimisht tërë sa ka ndodhur me të vërtetë. Thellë-thellë, të gjithë kemi të njëjtën prirje, prirjen për ta vështruar njëri-tjetrin dhe vetveten në periudha të ndryshme të jetës si rezultante dhe përmbledhje e tërë sa na ka ndodhur, e tërë sa kemi arritur të përvetësojmë dhe e tërë sa kemi arritur, sikur kjo të ishte tërë sa përbën thelbin e ekzistencës sonë. Dhe harrojmë pothuajse gjithmonë se jeta e njerëzve nuk është thjesht dhe vetëm kjo: çdo rrugë apo shteg që përshkojmë në jetë përbëhet edhe nga humbjet dhe mospranimet, nga fashitjet dhe dëshirat tona të paplotësuara, nga tërë sa njëherë e një kohë e anashkaluam, nga tërë sa nuk e zgjodhëm apo nuk e arritëm, nga mundësitë e shumta që, në të shumtën e herëve, nuk arritën të jetësoheshin – të gjitha, në fund të fundit, me përjashtim të njërës – nga luhatjet dhe ëndrrat tona, nga projekte të dështuara dhe nga aspirata të rreme apo të flashkëta, nga frika që na kanë lënë të shtangur, nga tërë sa kemi braktisur dhe nga tërë sa na ka braktisur. E thënë me dy fjalë, me fort gjasë, ne qeniet njerëzore përbëhemi nga tërë sa jemi, sikundërse edhe nga tërë sa nuk ishim, nga tërë sa është e vërtetueshme, e përcaktueshme dhe e të ngulitur, sikundërse edhe nga tërë sa është e pasigurt, e papërcaktuar dhe e mjegullt, mbase përbëhemi në të njëjtën shkallë nga tërë sa ishte dhe tërë sa mund të ishte.

Personalisht prirem të shtyhem deri aty sa të mendoj se është pikërisht trillimi ai që na rrëfen tërë sa më lart apo, më saktë, që na shërben si përmendore e asaj përmase që zakonisht e lëmë mënjanë gjatë çasteve kur rrëfejmë dhe shpjegojmë vetveten dhe jetën tonë. Në kohët tona, romani është forma më e lëvruar e trillimit, kjo është të paktën tërë sa besoj unë vetë.

Libri që juria e Premio Internacional Rómulo Gallegos vlerësoi me çmimin e saj trajton, në një farë kuptimi, dhe në mënyrë fort të rrezikshme dhe të diskutueshme, pikërisht këtë. Në lidhje me tekstin që keni në duar, pra Nesër në betejë mendo për mua flet, ndër të tjera thuhet se flet për mashtrimin në kuptimin më të gjerë të fjalës, dhe citohet një frazë nga romani, e cila tingëllon: “Të jetosh në mashtrim apo të biesh pre e mashtrimeve është fare e lehtë, madje është gjendja jonë e natyrshme, në të vërtetë, kjo nuk është se duhet të na dhembë edhe aq”. Sillet në kujtesë se që të gjithë jetojmë në mënyrë të pjesshme, porse të vazhdueshme, ja duke rënë pre e mashtrimit, ja duke qenë autorë të mashtrimit, duke u rrëfyer vetëm një pjesë, duke ua fshehur një tjetër dhe kurrë të njëjtat pjesë, njerëzve të ndryshëm që na rrethojnë. E megjithatë, me sa duket, nuk jemi tërësisht të aftë të mësohemi me një realitet të tillë. Dhe kur zbulojmë se diçka nuk ishte siç e patëm jetuar – një dashuri apo një miqësi, një rrethanë politike apo një pritshmëri e përbashkët, madje deri edhe kombëtare – vërejmë se si në jetën tonë fillon të nxjerrë krye ajo dilemë që mund të na trazojë dhe të na torturojë aq shumë dhe që në pjesën më të madhe është hapësira brenda së cilës lëviz trillimi: nuk jemi më në gjendje të themi me saktësi se si ishte në të vërtetë tërë sa na dukej e sigurt, nuk jemi më në gjendje të themi me saktësi se si e jetuam tërë sa jetuam, nëse ishte ajo që besuam deri në çastin kur ramë pre e mashtrimit apo mos ndoshta duhet të flakim gjithçka në koshin e përfytyrimit dhe të përpiqemi të rindërtojmë hapat tona nën dritën e zbulesës së tanishme dhe të daljes nga qerthulli i mashtrimit. Qoftë edhe biografia më e plotë, nuk përbëhet përpos se nga fragmente të çrregullta dhe nga mbetje të shpëlara, madje edhe vetë biografia si e tillë. Shpeshherë priremi të besojmë se jemi në gjendje ta rrëfejmë jetën tonë në një formë pak a shumë të arsyeshme dhe të përpiktë, dhe sa herë që fillojmë, vërejmë qartësisht se kjo jetë është e mbushur me zona të errëta, me episode të pashpjeguara dhe mbase të pashpjegueshme, me zgjedhje të papërmbushura, me mundësi të humbura, me elemente që nuk i njohim për shkak se lidhen me të tjerët, rreth të cilëve është akoma edhe më e vështirë të dimë gjithçka apo diçka. Mashtrimi dhe zbulimi i tij na shtyjnë të kuptojmë qartë se edhe e shkuara është e paqëndrueshme dhe e pasigurt dhe se tërë sa në të duket sikur është e palëvizshme dhe e ngrirë, në të vërtetë është thjesht një herë të vetme, jo gjithmonë, pasi tërë sa ishte përbëhet edhe nga ajo që nuk ishte dhe se ajo që nuk ishte ka ende mundësi që të jetë. Gjinia e romanit e ofron qartazi tërë këtë, i mëshon fort dhe na e sjell vazhdimisht në kujtesë dhe në ndërgjegje, dhe mbase kjo është arsyeja që lëviz pas jetëgjatësisë së romanit, pas qenies së tij ende gjallë, përkundër pohimit të vazhdueshëm se ai ka vdekur. Prej këndejmi rrjedh edhe gjasa se mbase nuk është aspak e vërtetë tërë sa u shpreha në fillim, shprehimisht se romani rrëfen tërë sa nuk ka ndodhur. Mbase është më pranë së vërtetës fakti se romanet ndodhin për shkak se ekzistojnë dhe lexohen dhe, e vështruar hollë-hollë, me kalimin e kohës, Don Kishotika përftuar shumë më tepër realitet sesa tërë historianët e kohës së tij që shkruan rreth Spanjës së shekullit të shtatëmbëdhjetë; Sherlock Holmes ka ndodhur në një shkallë shumë më të gjerë dhe më të shtrirë sesa Mbretëresha Victory, për shkak se vijon të ndodhë pandalshëm ende edhe sot e gjithë ditën, si të ishte një rit; Franca në kapërcyell të shekullit, Franca më e vërtetë dhe jetëgjatë, Franca më e “vizitueshme” është pa dyshim ajo që shfaqet në faqet e Në kërkim të kohës së humbur; dhe besoj se për ju, imazhin dhe pamjen më të qashtër të vendit tuaj e gjeni të përzier në faqet e trilluara të don Rómulo Gallegos.

Një roman jo vetëm na rrëfen, por edhe na mundëson të përfshihemi në një histori, në disa ngjarje apo në një mendim, dhe përmes kësaj përfshirjeje na mundëson të kuptojmë. Vetëdija ndaj tërë kësaj – apo më saktë besimi rreth vetëdijes ndaj tërë kësaj – ndonjëherë shfaqet e pamjaftueshme për shkrimtarin, gjatë kohës kur shkruan. Ka çaste kur ngre sytë nga makina e shkrimit dhe tëhuajtësohem nga bota prej së cilës shkëputem, dhe pyes veten se si ka mundësi vallë që një njeri në moshë madhore, siç jam edhe vetë, i kushton tërë ato orë dhe tërë atë lodhje diçkaje që nuk është domosdoshmërisht e nevojshme për mbarë njerëzit, përfshirë edhe mua vetë; si ka mundësi që i përkushtohem rrëfimit të një historie që edhe vetë e zbuloj gjatë kohës që e ndërtoj, si ka mundësi që e kaloj një pjesë të jetës sime i ndryrë brenda hapësirave të trillimit, për t’iu hapur udhë kësisoj ndodhisë së gjërave që nuk ndodhin, duke vërtitur nëpër mend idenë tejet ekstravagante dhe kryeneçe se e tërë kjo mund të vijë dita që të paraqesë ndonjë farë interesi për ndokënd.

Se si ka mundësi, vallë – nëse sjellim në vëmendje përkufizimin që romancieri, eseisti dhe poeti Robert Louis Stevenson na jep rreth veprimtarisë letrare – që qëndroj “duke luajtur në shtëpi, si një fëmijë, me një copëz letër”. Çdo shkrimtar është akoma edhe më tepër një lexues dhe i tillë do të jetë gjithmonë: kemi lexuar shumë më tepër libra nga sa mund të shkruajmë dhe pikërisht për këtë arsye e dimë fare mirë se një interes i këtillë apo një apasionim i këtillë është më se i mundshëm, pasi e kemi përjetuar vetë me qindra herë; dhe se ndonjëherë arrijmë ta kuptojmë shumë më mirë botën përmes atyre figurave fantazmore që përshkojnë tërë hapësirat e një romani apo përmes atyre përsiatjeve të shprehura nga një zë që duket se nuk i përket plotësisht autorit, as rrëfimtarit, që nuk i përket plotësisht asnjërit prej tyre, dua të them. Po ashtu, herë pas here zbulojmë se, me fort gjasë, priremi të shkruajmë të shtyrë nga fakti se disa gjëra mund t’i mendojmë vetëm ndërsa i kryejmë, ndonëse, sa herë që pyes veten, mjaft shpesh, se përse shkruaj, më pëlqen të përgjigjem se shkruaj për shkak se nuk dua të kem një shef mbi krye dhe se nuk më pëlqen të zgjohem herët. Për më tepër, besoj se kjo është më se e vërtetë, madje shumë herë më tepër sesa tërë sa arrita të shprehem në mbyllje të fjalës sime.

(Fjala e mbajtur në Karacas, më 2 gusht 1995, gjatë ceremonisë së dorëzimit të çmimit Rómulo Gallegos)