Botime Dudaj

 

Bisedë me Javier Cercas për vëllazërinë

Nga Wlodek Goldkorn

Skena kryesore është kjo: Jemi në Spanjë, në gjysmën e dytë të viteve ’30, gjatë luftës civile. Në një pyll jo shumë larg prej Geronës, një ushtari i zë syri ideologun e Falangave, Rafael Sánchez Mazas duke ikur nga skuadra e pushkatimit që po qëllon mbi fashistët. Shikimet e dy armiqve takohen. Ushtari i mirë vendos ta lërë të ikë, duke i shpëtuar jetën. Kjo histori është përshkruar nga Javier Cercas thuajse njëzetë vite më parë në një roman shumë të bukur, “Ushtarë të Salaminës”, një libër që i solli shkrimtarit spanjoll, sot 59-vjeçar, famë, mirënjohje dhe autoritet. Por ta mendosh mirë, ajo skenë flet për Vëllazërinë, me gjithë ambivalencën, por edhe me hijeshinë e kësaj fjale. Vëllezër ishin Kaini dhe Abeli, por Vëllazëri do të thotë së pari të mos u bësh të tjerëve atë që nuk do të doje të ta bënin ty dhe të njohësh veten tënde te tjetri, madje edhe në luftë.

Fjala Vëllazëri, e treta e tre fjalëve simbol të Revolucionit Francez shfaqet sot si një çelës për të lexuar dhe për të ndërtuar një të ardhme të jetueshme, dhe jo një makth. Për këtë flasim me Cercas. Sepse është një autor që si pak të tjerë, në të gjithë librat e tij, angazhohet për këtë koncept. Shkrimtari thotë: “Kur flitet për vëllazëri, para së gjithash në mendje të vjen diçka e dobët, sentimentale, një kiç. Por pastaj, nëse lexojmë me një frymë trinonim: “Liberté Egalité Fraternité” kuptojmë se bëhet fjalë për vlerën më të rëndësishme nga të treja”. Buzëqesh dhe lehtësisht ngre zërin. “Fakti që jemi të gjithë vëllezër dhe motra nuk është një konsideratë morale, por një fakt i pakundërshtueshëm”. Dhe atëherë përpiqemi ta kuptojmë pse është i tillë. Ai reflekton: “Ushtari komunist, republikan që i shpëton jetën armikut quhet Miralles. Dikush më tha se në gjuhën katalane, fjala “mirall” do të thotë “pasqyrë”. E pra, Mirall pa tek armiku veten e tij në pasqyrë. Duket si një shpikje, por historia është e vërtetë”.

Biseda vazhdon dhe Cercas këmbëngul që të citojë Mashtruesin. “Mastruesi” tregon një histori të përafërt: një burrë për disa dekada shfaqej në Spanjë si një ish i dënuar në një kamp nazist përqëndrimi, por në fakt e gjitha kjo histori ishte një sajesë. “Përdori krimin më mizor në historinë e njerëzimit për t’u vendosur në qendër të vëmendjes publike, për të marrë nderime dhe për t’u ledhatuar nga gratë e bukura. Një sjellje e përbindshme”, thotë dhe tund kokën: “E megjithatë ai ishte një njeri si unë dhe si ju”.

Kundërshtim prej lexuesi: ai njeri ngjall edhe empati. Përgjigja: “E vlerësoj komplimentin si shkrimtar, por në Spanjë dhe mbi të gjitha në Francë reagimi ndaj tregimit tim ishte: Ky tipi është jashtë njerëzores. Por pikërisht për mua ai është një vëlla”.

Pastaj Cercas do të dalë tek ideja se edhe në luftë ka çaste në të cilat përkatësia në racën njerëzore kapërcen armiqësinë dhe anestetizon urrejtjen, duke cituar një episod të “Rreshteri në dëborë” të Mario Rigoni Stern, të cilin ai e ka njohur përmes leximeve të Borgesit dhe Bioy Casares, ku protagonisti hyn në një “isba”, në një kasolle ruse, thotë se ka uri, një grua i jep një tas me qumësht, ai ha dhe largohet i pashqetësuar. Ai kapitull është një prej më prekësve të prozës së shkrimtarit italian. Aty thuhet edhe: “Për një herë, rrethanat kishin bërë që njerëzit të dinin si të qëndronin njerëz. Nëse kjo ka ndodhur një herë, mund të bëhet zakon, një mënyrë jetese”. Në fakt, një xhaxha i Cercasit ishte ushtar frankist dhe familja e tij në një fshat të largët të Ibeharnando në Estremadura ishte në anën e fashistëve. Megjithatë, në një nga tekstet e tij ai tregon se si në atë fshat një falangist i shpëtoi jetën ish-kryetarit socialist të bashkisë. “Ai ishte gjyshi im nga babai”, saktëson thatë Cercas.

Deri këtu kemi cituar raste me bollëk dhe të një lloj vëllazërie përtej ndasive politike dhe ideologjike. Mund të shtojmë se “Ushtarë të Salaminës” ishte titulli i librit të cilin do të donte ta shkruante falangisti Sánchez Mazas, por që e shkroi antifashisti Cercas. Ai tradhton emocionin dhe përgjigjet se ata (tre vëllezërit antifashistë) që e ndihmuan më pas hierarkun fashist i thanë: “Ti ke shkruar librin që ai nuk arriti ta shkruante. Dhe për mua ai ishte një moment shumë i veçantë”.

Por lufta civile zakonisht është teatri i mizorive më të mëdha, pikërisht mes njerëzve më intimë, mes fqinjëve. Dhe mjaft të mendosh jo vetëm për Spanjën me të vdekurit, me shkatërrimin, me urrejtjen dhe shtypjen, përtej episodeve të lavdërueshme pikërisht sepse ato janë të jashtëzakonshme, por edhe për çështjen jugosllave në vitet ’90 apo për rastin e një fshati polak, Jedwabne, ku një ditë në vitin 1941, fqinjët mbyllën në një hambar të gjithë banorët hebrenj dhe i dogjën për së gjalli. Cercas përgjigjet, duke cituar një libër mbi genocidin në Ruanda në vitin 1994, ku njerëzit që kishin kryer mizori thoshin: “Ne jemi si ju”. Po atëherë? “Është e tmerrshme të mendosh se ne jemi vëllezër edhe të njerëzve të këqinj”.

Kështu arritëm në çështjen e përgjegjësisë për familjarët tanë, ata të vërtetët dhe imagjinarët. Ideja e përgjegjësisë mbart në vetvete edhe ndjenjën e turpit. Cercas më ndërpret: “Kur isha i ri, turpërohesha. Turpërohesha për faktin se isha një emigrant nga jugu, por edhe për rrënjët e mia ideologjike. Pastaj duke hetuar mbi çështjen e xhaxhait tim kuptova se gjithçka ishte më komplekse. Ka një dallim mes fajit dhe përgjegjësisë. Nuk ndihem fajtor për paraardhësit e mi, por sigurisht që ndihem përgjegjës, sepse kam përfituar nga veprimet që ata kanë bërë”.

Gjithsesi qëndron pyetja se deri në ç’shkallë largësie jemi me të vërtetë vëllezër. Te “Vellezërit Karamazov” të Dostojevskit, Zosima tregon për një mjek që e do gjithë njerëzimin, por jo individët. Cercas nuk ka dyshime: “Nuk ka asnjë ndërlikim këtu dhe është diçka shumë konkrete. Jeta kolektive është një dimension i jetës individuale. Unë nuk mund të jem i lumtur nëse të tjerët nuk janë. Këmbëngul, lumturia jonë varet nga lumturia e të tjerëve. Është ABC-ja e mendimit iluminist, nga Diderot”.

Në këtë bashkëbisedim citojmë shumë shkrimtarë që citojnë nga ana e tyre shkrimtarë të tjerë. Nuk është e rastësishme. Nëse duam t’i japim një formë gjeometrike idesë së Vëllazërisë, ajo formë do të ishte një rreth. E atëherë flasim për Elias Canetti. Nobelisti në letërsi në librin “Masa dhe fuqia” risjell fjalët e Tuqiditit që duke përshkruar murtajën në Athinë tregon se si nuk mbaheshin më varrime publike, njerëzit nuk prekeshin njëri me tjetrin dhe zakonet reshtën së ekzistuari. Po, jemi duke folur për vëllazërinë në kohën e Covid-19. Sot, falë shkencës, ekzistojnë vaksinat dhe mund të shihet në horizont fundi i pandemisë. Por a është e mundur vëllazëria në distancë, në Zoom apo në pajisjet e tjera elektronike? Si të jemi vëllezër dhe motra pa u prekur, pa u përqafuar, pa zakonet publike si teatro, koncerte, ndeshje futbolli?

Cercas hesht për ca sekonda, merr frymë dhe thotë: “Unë nuk e shoh nënën time prej shumë kohësh, por flas me të nëpërmjet celularit. Marrëdhënia nuk mungon, por ama ndryshon formë. Kjo mënyrë mund të jetë më e fortë. Disa muaj më parë vdiq një prej miqve të mi më të ngushtë. Njiheshin qysh kur ishim tetë vjeç. Në varrimin e tij kishte shumë pak njerëz për shkak të pandemisë. Vetëm vëllezërit dhe miqtë më të ngushtë. Por pikërisht sepse ishim shumë pak, ai funeral krijoi një komunitet më të fortë. Në kushte normale nuk do të kishte ndodhur. Falë teknologjisë po flas vazhdimisht nga shtëpia ime me njerëz në shtëpitë e tyre në Amerikën Latine. Është një vëllazëri që teknologjia e bën më intensive. Nuk dua të jem një optimist qesharak, por nëse ju shihni reagimin e Europës ndaj pandemisë nuk mund të mos ushqejë shpresë. Në fillim kishte një regres nacionalist, ku Italia u braktis. Por më pas gjithçka ndryshoi. Recovery Fund u bë i mundur. Të gjitha vendet morrën përgjegjësitë njëri për tjetrin. Tmerri na bëri vëllezër, ndryshe nga kriza financiare e vitit 2008. Sigurisht, populizmi qëndron ende si një rrezik. Dhe nuk e dimë se si qeveritë e tjera do t’i përdorin fondet që do të kenë në dispozicion gjatë kohës së fushatave të vaksinimit. Por vëllazëria mes europianëve është një fakt historik dhe kulturor. Bëhet fjalë për një komunitet që ka kaluar luftëra dhe gjak, por që reziston. E tregon muzika, letërsia, arti dhe arkitektura”.

Biseda në mënyrë të pashmangshme prek edhe Papa Bergoglio dhe enciklikën “Të gjithë vëllezër”. Papa e përdor pa siklet termin Vëllazëri, që dukej i vjetëruar dhe siç thamë, i dobët. “Unë nuk jam katolik dhe shpesh e kritikoj Kishën”, thotë Cercas, “por kjo enciklikë është diçka jo vetëm e arsyeshme, por shumë e rëndësishme. Në vendet me shumicë katolike, fjala e Papës është thelbësore”. Shton më pas: “Nuk është inteligjente ta injorojmë peshën e madhe të kësaj fjale”. Qesh: “Njerëzit që si për shembull Trump mendojnë vetëm për paratë dhe pushtetin ndjejnë gjithë kohën frikë, nuk janë të lumtur”. Citimi i Trump, për fat tashmë ish-president, na risjell te populizmi që bazohet në frikën nga tjetri. “Si fashizmi”, thotë Cercas që shton: “Por ndonjëherë frika është e arsyeshme. Unë në fillim të pandemisë kisha shumë frikë. Por frika është armë dhe instrument i tiranëve. Diktatorët thonë: më jep lirinë tënde dhe unë do ta bëj jetën tënde të sigurt. Është një koncept i rrezikshëm”.

Bashkëbiseduesi më kujton Walter Benjamin, për të cilin një jetë e lumtur është një jetë pa frikë. Dhe kështu arrin te frika e emigrantëve që nuk i trajtojmë si vëllezër. Cercas hesh pak, pastaj thotë: “Para së gjithash kemi një reagim emotiv. Njerëz që çdo ditë vdesin. Por pastaj kemi nevojë për një reagim recional: një zgjedhje e përbashkët europiane ndaj fenomenit migrator. Nuk është vetëm një çështje drejtësie. Është në interesin tonë të ndihmojmë vendet nga të cilat njerëzit largohen. Vëllazëria është kujdes ndaj tjetrit. Nuk është as kapitaliste dhe as socialiste, është diçka që vendos harmoninë mes lirisë dhe barazisë”.

Dhe e përmbyll bisedën me një përgjigje ndaj pyetjes që lidhet me babain e të gjithë romaneve. Don Kishoti dhe Sanço Panço a janë vëllezër? “Sigurisht. Ata të dy i takojnë klasave të ndryshme shoqërore, grinden vazhdimisht dhe nuk janë të njëjtë. Por momenti më i bukur është skena e Don Kishotit që vdes, kur Sanço Panço i thotë: “Ti nuk duhet të vdesësh. Të shkojmë në mesin e barinjve. Të shkojmë për një aventurë””.

*Wlodek Goldkorn është shkrimtar dhe gazetar polako-italian, prej vitesh redaktor i kulturës në revistën e përjavshme “L’Espresso”. Javies Cercas është shkrimtar dhe profesor i letërsisë spanjolle në Universitetin e Gironës në Spanjë, si edhe kontributor i përjavshëm në gazetën “El Pais”.

Ky artikull u përkthye në shqip nga Erjon Uka.

Na shkruani